Αρχέτυπα

Όπως δείχνει και η ίδια η λέξη, όταν λέμε μύθο, εννοούμε μια διήγηση πλαστή, φανταστική με στοιχεία συχνά συμβολικά και αλληγορικά. Σύμφωνα με τον Bascon, οι μύθοι είναι αφηγηματικές πεζές διηγήσεις, οι οποίες εμπεριέχουν κάποια αλήθεια, η οποία υπήρξε στο παρελθόν. Πρόκειται για σύντομες ιστορίες με χαρακτήρες-ζώα που μιλούν και ενεργούν ως άνθρωποι, έχουν ηθικό περιεχόμενο ή σατιρίζουν τον άνθρωπο. Προέρχονται από τον κόσμο και τους ανθρώπους, από τα καθημερινά φαινόμενα, όπως οι κεραυνοί και οι αστραπές και για τον άνθρωπο οι εμπειρίες, συγκινήσεις, όπως η αγάπη και ο θάνατος. Οι κυριότεροι χαρακτήρες στους μύθους, όπως ήδη έχει λεχθεί μπορεί να είναι ζώα, θεότητες ή άνθρωποι. Η δράση λαμβάνει χώρα σε ένα προγενέστερο ή διαφορετικό κόσμο, όπως ο υπόγειος, ο ουράνιος και ο γήινος.

Μύθους συναντούμε σε όλους τους λαούς της γης, γεγονός που προσανατολίζει στην άποψη ότι αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο στην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Στην αρχή λοιπόν διαδιδόταν από στόμα σε στόμα προφορικά, αλλά, μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας, οι μύθοι πέρασαν στη γραπτή παράδοση. Η επιστήμη που μελετά τους μύθους ενός λαού είναι η Μυθολογία. Παράλληλα, η μυθολογία είναι το σύνολο των μύθων που ανήκουν είτε σε μία συγκεκριμένη παράδοση ενός λαού (θρησκευτική, ηρωική κ.λπ.), είτε αποτελούν ένα μέρος της γενικότερης παράδοσής τους.

Στις παραδοσιακές διηγήσεις των λαών μπορούμε να διακρίνουμε τους μύθους, τους θρύλους, τις αλληγορίες, τις παραβολές, αλλά και τα παραμύθια. Διαφέρουν κυρίως ως προς το στόχο του μηνύματος που φέρουν, δηλαδή αν πρόκειται για συμβολική αποτύπωση κοσμογονικών θεωριών (μυθολογίες λαών), εξιστόρηση ηρωικών κατορθωμάτων (θρύλοι), ιστορίες με καθαρά διδακτικό (παραβολές) ή συμβολικό χαρακτήρα (αλληγορίες), αλλά και ιστορίες τελείως φανταστικές που κινούνται στο χώρο του υπερφυσικού, που αποκαλούνται παραμύθια. Παρ’ όλα αυτά τα όρια δεν είναι πάντα σαφή, αφού ένα πραγματικό γεγονός μπορεί να γίνει μύθος, μέσω της προφορικής διάδοσης κι αυτός να εξελιχθεί σε θρύλο, ακόμα και σε παραμύθι.

Οι θρύλοι, για παράδειγμα, είναι αφηγήσεις που προσαρμόζουν μυθικά και φανταστικά στοιχεία στις περιπέτειες ενός ιστορικού προσώπου. Για πολλά σημαντικά ιστορικά πρόσωπα -κυρίως πολεμιστές μετά το θάνατό τους δημιουργούνται πάρα πολλοί θρύλοι στα μέρη που πέρασαν και έκαμαν κατορθώματα και μάχες. Αρκετοί μύθοι συγχέονται με το παραμύθι και ορισμένοι από αυτούς θεωρούνται ότι εξελίχτηκαν σε παραμύθια, π.χ. ο κόκορας και η αλεπού, ο λαγός και η χελώνα. Αυτοί οι μύθοι έχουν διαφορά στην έκταση και τον τρόπο πλοκής, είναι ευσύνοπτοι και περιορίζονται σε ένα επεισόδιο.

Το παραμύθι, τείνει να αναφέρεται σε ανθρώπινους τύπους παρά σε συγκεκριμένα άτομα και τοποθετείται σε απροσδιόριστο τόπο και χρόνο, ενώ η δράση του μύθου ορίζεται τοπικά και χρονικά, και παράλληλα οι ήρωές του ανήκουν σε συγκεκριμένες βασιλικές και αριστοκρατικές οικογένειες (Καρακάντζα 2004).Ακόμα και το παραμύθι όμως αντικατοπτρίζει μια ψυχολογική πραγματικότητα, που μέσα από σύμβολα και αλληγορίες προσαρμόζεται στο συνειδησιακό επίπεδο του παιδιού. «Λόγος ψευδής εικονίζων αλήθεια» υποστηρίζει ο ρήτορας Αφθόνιος.

Είναι οι μύθοι που προσπαθούν να δικαιολογήσουν την καταγωγή μιας φυλής ή ενός λαού, τυραννίες, κατακτητικούς πολέμους κ.ά. Βρίσκουμε σ' αυτούς κύριο περιεχόμενο πολέμους και εκστρατείες, που έγιναν σε πανάρχαιους χρόνους. Εδώ, ανήκουν μύθοι σχετικοί με την Αργοναυτική εκστρατεία, τον Τρωικό πόλεμο κ.ά.

Αυτοί οι μύθοι ερμηνεύουν τα φυσικά φαινόμενα. Απαντώνται σε όλους τους λαούς. Σύμφωνα με κάποιους μύθους, επικρατεί ο κυκλικός χρόνος, τα πάντα στο σύμπαν, αναγεννιούνται και ανανεώνονται κυκλικά. Οι εποχές είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα. Όλοι οι πολιτισμοί βασίζονται στην επανάληψη των κύκλων, π.χ. μύθοι της Περσεφόνης και του Άδωνη.

Οι μύθοι αυτοί βρίσκονται στο αντίθετο άκρο από τους κοσμογονικούς μύθους. Αναφέρονται στο τέλος του κόσμου, ο οποίος σύμφωνα με την παγκόσμια μυθολογία, όπως είχε μία αρχή θα έχει και ένα τέλος. Είναι πολύ γνωστοί αρκετοί μύθοι που μιλούν για το τέλος του κόσμου από φωτιά ή από κατακλυσμό ή σε μια τελική μάχη.

Είναι οι μύθοι που αναφέρονται σε πρώτους «ευρέτες», οι οποίοι φέρνουν στους ανθρώπους τα μέσα για ν' αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της ζωής. Βοηθούν την ανθρώπινη δημιουργία και την ολοκλήρωση του κόσμου. Ο Προμηθέας, με την προσφορά της φωτιάς στον άνθρωπο, είναι ένας από τους πρωταγωνιστές αυτών των μύθων.

Πρόκειται για μύθους που έχουν καθαρά διδακτικό χαρακτήρα και αναφέρονται συνήθως σε ήρωες ή ζώα. Είναι η κατηγορία μύθων που ενδιαφέρει περισσότερο, επειδή έχει παιδαγωγικό περιεχόμενο και πείθει περισσότερο τα μικρότερα παιδιά, λόγω του διδακτικού επιμυθίου που εμπεριέχει στο τέλος του λεκτικού του σώματος.

Βασικότερος εκπρόσωπος είναι ο Αίσωπος, που θεωρείται μυθοποιός, αν και φαίνεται ότι αρκετοί προβληματίζονται αν έγραψε ο ίδιος τους μύθους ή είναι απλώς ο συλλογέας τους. Οι μύθοι του Αισώπου καταλήγουν πάντα σε κάποιο διδακτικό επιμύθιο. Επιπλέον, επιβίωσαν αρχικά στην Ελλάδα, στη συνέχεια διαδόθηκαν στους Ρωμαίους, για να μεταφραστούν τελικά στα Αγγλικά, στα Γαλλικά, στα Γερμανικά και σε πολλές άλλες γλώσσες.

Πάρα πολλά φαινόμενα φυσικά ακόμη και κοινωνικά περιβάλλουν τον άνθρωπο και οι αιτιολογικοί μύθοι αναφέρονται στην αιτία, την αρχή, το ξεκίνημα ή την εξήγησή τους. Αμέτρητοι τέτοιοι μύθοι βρίσκονται εγκατεσπαρμένοι ανάμεσα στους λαούς όλου του κόσμου. Ακόμη, αυτοί οι μύθοι αναφέρονται στο πώς ξεκίνησαν πολλά λατρευτικά έθιμα.

Επιπροσθέτως, μελετώντας τη μυθολογία σήμερα, γίνεται αντιληπτό σε πόσα δεδομένα και καθημερινά δρώμενα δόθηκαν αιτιολογήσεις με τρόπο μαγικό, εμπλέκοντας το θείο στοιχείο. Για παράδειγμα η ύπαρξη των αστραπόβροντων, είχαν αποδοθεί στην κακή διάθεση του πατέρα των θεών Δία. Έτσι, το γεγονός ότι ένα συγκεκριμένο λουλούδι ευδοκιμεί μόνο στις όχθες των ποταμών εξηγήθηκε ως η τιμωρία που έλαβε ο ματαιόδοξος Νάρκισσος για τη φιλαρέσκειά του από τους θεούς, αφού αρέσκονταν να καθρεφτίζεται και να θαυμάζει το άπειρο κάλλος του στα νερά των ποταμών (Glazer 1997: 336-340).

Στα παραμύθια, η ψυχή διηγείται την ιστορία της, έγραφε ο Καρλ Γιουνγκ, εισηγητής της Σχολής της Αναλυτικής Ψυχολογίας. Μέσα σε μια φανταστική ιστορία, με ήρωες πολυδιάστατους, χωρούν όλες οι εκφάνσεις της ύπαρξης. Από την ανάγκη για δικαιοσύνη μέχρι τις ενδοοικογενειακές συγκρούσεις, από την αδελφική αντιπαράθεση μέχρι τις σωματικές αδυναμίες, από την αγάπη μέχρι την απώλεια. Μέσα σε αυτό το μαγικό σύμπαν, φτιαγμένο από ανθρώπους για ανθρώπους, η ψυχική πραγματικότητα αναδεικνύεται μέσα από ξωτικά και υπερήρωες. Ολα τα υπαρξιακά διλήμματα αποτυπώνονται μέσα από τους μηχανισμούς της ταύτισης και της προβολής, ενώ η ταύτιση με ήρωες και η διάδραση χαρακτήρων συμβάλλουν στην καλύτερη διαχείριση ψυχικών ζητημάτων.

Ο ίδιος ο Ζίγκμουντ Φρόιντ αναγνώριζε στις μυθικές αφηγήσεις την επιβεβαίωση της ψυχοδυναμικής του θεωρίας. Ενδεικτικά αναλύοντας τους συμβολισμούς γνωστών παραμυθιών της τότε εποχής (για παράδειγμα των αδελφών Γκριμ), παρατήρησε πως ανάλογους συμβολισμούς χρησιμοποιούσαν και οι ασθενείς του στα όνειρά τους. Στη συνέχεια, ο Καρλ Γιουνγκ εξέλιξε αυτήν τη θεωρία υποστηρίζοντας πως ο συμβολισμός των παραμυθιών θα πρέπει να βασίζεται σε κάτι πιο γενικό. Για τον Γιουνγκ, οι μυθικές αφηγήσεις έγιναν η απόδειξη της θεωρίας του για το συλλογικό ασυνείδητο. Με τον όρο αυτό ο Γιουνγκ αναφερόταν στις αρχέτυπες ιδέες που έχουν αποτυπωθεί από γενιά σε γενιά και τις οποίες κουβαλάμε όλοι μέσα μας, ανεξάρτητα από την κοινωνία στην οποία ερχόμαστε. Ιδέες όπως η τροφοδότης μητέρα-φύση, ο κύκλος της ζωής, το σκοτεινό και μαύρο άγνωστο ή το νερό ως έκφραση αναγέννησης, είναι μονάχα μερικές από τις αρχέτυπες ιδέες που υπάρχουν στις ιστορίες όλων των πολιτισμών, τα λεγόμενα αρχέτυπα. Ο τρόπος με τον οποίο έχει ο καθένας μας ενσωματώσει αυτά τα αρχέτυπα αποτυπώνεται σε εικόνες και ιστορίες. Για παράδειγμα το αρχέτυπο της μητέρας μπορεί να πάρει την εικόνα της καλής νεράιδας, της κακιάς μητριάς ή της Μήδειας, ή ακόμα να συμβολιστεί με εικόνες του φυσικού κόσμου όπως θάλασσα, σελήνη κτλ. Ο τρόπος που ο κάθε άνθρωπος συνδιαλέγεται με αυτά τα αρχέτυπα, παλεύει τους δαίμονές του, ξεπερνά τις δυσκολίες, «σώζει» και «σώζεται» μπορεί να αποτυπωθεί σε διάφορες ιστορίες Ηρώων.

Διαβάζοντας σε βάθος τους μύθους των Ηρώων, ερχόμαστε σε επαφή με μια σειρά κωδικοποιημένων και συμβολικών οδηγιών για το πώς να διαχειριζόμαστε μείζονα ζητήματα που αφορούν τη σχέση μας με τον Εαυτό, τον Άλλο, τους Θεούς του, την Ύπαρξη, τον Κόσμο. Συνδεόμαστε με την αρχετυπικά καταχωρημένη εμπειρία, με αποτέλεσμα να διευρύνεται το ομολογουμένως περιορισμένο πεδίο της ατομικής κατανόησής μας. Απευθυνόμαστε σε έναν προαιώνια κληροδοτημένο πλούτο, στρεφόμενοι ουσιαστικά στην προγονική πληροφορία που βρίσκεται παντού διαθέσιμη. Όπως, χαρακτηριστικά αναφέρει ο J. Campbell, οι ρίζες των πολιτισμών είναι βαθειές.

Η ιστορία του Ήρωα είναι η ίδια η ιστορία της παγκόσμιας μυθολογίας και ηθογραφίας. Ο άνθρωπος, πασχίζοντας να περιγράψει την εμπειρία της ανθρώπινης ζωής, δημιούργησε το συμβολικό αντίστοιχό του. Δημιούργησε τον Ήρωα, ο οποίος, μετά από μια ιδιαίτερη πρόκληση και έχοντας σύνδεση με ένα τελικό σκοπό, περνά από μυητικές διαδικασίες, αναζητά την υπεράνθρωπη δύναμη μέσα του και φτάνει να κατακτήσει το βασίλειό του. Διαβάζουμε στη μυθολογία, αφηγούμαστε στα παραμύθια και μνημονεύουμε στα τραγούδια μας αυτόν που κατάφερε, τελικά, να ακολουθήσει το δρόμο που θα τον πάει πέρα απ’ τα εμπόδια, δια μέσω αυτών, στην περιοχή της ευημερίας∙ στην πατρίδα του, πραγματική ή συμβολική.

Καθώς ερχόμαστε σε επαφή με την κωδικοποιημένη παγκόσμια πολιτιστική μας κληρονομιά, ενεργοποιούμε ψυχικές περιοχές αντίστοιχες αυτών που διακινούνται κατά τη συμμετοχή σε τελετουργικά, την παρακολούθηση ενός θεατρικού δρώμενου, την εις βάθος ανάγνωση ενός βιβλίου, τη συνειδητή ακρόαση ενός μουσικού κομματιού, τη συμμετοχή σε μια βιωματική διαδικασία, την ενεργητική εργασία με το σώμα. Τα σύμβολα του μύθου αρχίζουν να αλληλεπιδρούν με τις εσωτερικές –ψυχικές & σωματικές- διεργασίες μας και δομούν εκ νέου την ψυχική εμπειρία.

Με τη βοήθεια των εικόνων, του στίχου, του βιώματος, τα μέρη εκείνα του ψυχισμού που κατανοούν, κατατάσσουν, αισθάνονται, επεξεργάζονται, ρυθμίζουν και αυτορυθμίζονται έχουν την ευκαιρία μιας νέας επαναδιατύπωσης της προσωπικής μας ιστορίας, σε επίπεδο τόσο συνειδητό, όσο και ασυνείδητο. Ο C.G Jung αποκαλεί τη διεργασία αυτή αναδημιουργική λειτουργία των μύθων.

Όλοι μας, μικροί και μεγάλοι είτε από τη θέση του ακροατή, είτε από τη θέση του αναγνώστη, έχουμε έρθει σε επαφή με τους μύθους. Άλλοτε έχουμε κλάψει, άλλοτε έχουμε θυμώσει, φοβηθεί, αλλά κυρίως γοητευτεί με τις ιστορίες τους και τις περιπέτειες των ηρώων τους. Αυτός είναι και ο λόγος που πολλές φορές επιστρέφουμε σε αυτούς και τους διαβάζουμε ξανά και ξανά. Επιπλέον, όλοι οι ήρωες στους μύθους είτε είναι άνθρωποι είτε πουλιά ή ζώα έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν την εξωτερική τους μορφή χωρίς όμως να χάσουν την αρχική τους ταυτότητα. Ακόμη και τα φυσικά στοιχεία μπορούν να έχουν κάποια υπερφυσική δύναμη. Χρώματα, αριθμοί, ζώα και υπερφυσικές οντότητες αποτελούν συμβολοποιημένες εικόνες του ασυνειδήτου, είτε προσωπικού, είτε συλλογικού. Παράλληλα, η ταύτισή μας ως αναγνωστών του μύθου με τους ήρωες επιτρέπει να αναγνωρίσουμε, να μάθουμε και να δοκιμάσουμε τρόπους επίλυσης των εσωτερικών συγκρούσεων και εκεί ακριβώς βρίσκεται η μεγάλης σημασίας παιδαγωγική και διδακτική αξία των μύθων (Campbell 1998).

«ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ: ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΛΟΓΙΣΜΙΚΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΚΑΤΟΡΘΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΘΗΣΕΑ», ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΚΙΩΝΗ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ, ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Διερευνώντας την παραμυθιακή δομή με μαθητές της Β΄ Δημοτικού, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης

https://www.efsyn.gr/nisides/225571_piso-apo-tin-anagki-gia-mia-mythiki-afigisi

https://www.literature.gr

Portfolio

Αυτογνωσία μέσα από τα Αρχέτυπα

Αρχέτυπα

«Τα αρχέτυπα μέσα στους μύθους και τα παραμύθια»

Κοσμογονικούς

Εθνεγερτικούς

Φυσιογνωστικούς

Εσχατολογικοί Μύθοι

Πολιτικοί μύθοι

Μύθοι πολιτιστικών ηρώων

Κοινωνικούς ή διδακτικούς μύθους

Αιτιολογικοί Μύθοι (Αίτια)

Επίδραση των μύθων στον ψυχισμό του ανθρώπου:

REFERENCES:

Η Κίνηση Θεραπεύει

Η ψυχοθεραπεία μέσω τέχνης, ακολουθεί την ψυχοδυναμική προσέγγιση της ψυχοθεραπείας και χρησιμοποιεί την τέχνη ως μέσο έκφρασης.